«Իրատեսի» հյուրը ռեժիսոր, Հանրային հեռուստաընկերության «Կեսգիշերն անց» հաղորդաշարի վարող ԱՐԹՈՒՐ ԲԱԽՏԱՄՅԱՆՆ է:
-Պարոն Բախտամյան, «Հայֆիլմի» վերածննդին հավատո՞ւմ եք, թե՞ դա ուտոպիա է, դատարկ երազանք:
-Բառացիորեն երազանք է: Եվ կարևոր չէ՝ կինոյի մասին օրենք ունե՞նք, թե՞ ոչ, լա՞վն է, թե՞ վատն է: Որքան էլ պարադոքս է, բայց արվեստը պետության քարոզչության, պետական քաղաքականության, հզոր տնտեսության արտացոլանքն է: Հայֆիլմի կամ հայ գիտության բուռն վերելքը կայացավ մի կայսրության մեջ, որն այդպիսին էր: Այդ կայսրության մեջ կար մի ժողովուրդ, որն այդ խնդիրը շատ արագ ընկալեց, տիրապետեց գործիքներին և լավագույնս դրսևորվեց: Արվեստը, սպորտը, ֆիզիկան, աստղագիտությունը, քիմիան, այլ ոլորտներ մեզանում վերելք ապրեցին: Իմ կարծիքով` «լայնարձակ երկրի» մոդելը մեզ տվեց մոդեռն ու համարձակ ինքնարտահայտման հնարավորություն: Հիմա բակային, լոկալ է դարձել արվեստը, ութերորդ դասարանցու շարադրություն. զուտ անձնական հետաքրքրություններ, որոնք այդպես էլ մնում են նեղ անձնականի սահմաններում: Պետք է կրթել այնպես, որ անձնական հետաքրքրությունները Բագրատաշենի անցակետից դուրս գան, դառնան նաև ուրիշի հետաքրքրությունները: Եթե մեր կյանքի պատմությունը չի դառնում ուրիշի կյանքի պատմություն, դա գրականություն չէ, կինո չէ, նման է ընտանեկան լուսանկարների ալբոմի, որը, ընտանիքի անդամներից ու մտերիմներից բացի, ոչ ոքի հետաքրքիր չէ: 30 տարվա անկախ, շուկայական աշխարհի հետ ազատ շփման շրջանը շատ փոքր դրսևորում է ունեցել արվեստում: Ինձ կարող են հակադրվել՝ տալով մի քանի հանճարեղ մարդկանց անուններ, որոնք ճանաչված են աշխարհում, ինչպես, ասենք, Տիգրան Մանսուրյանը: Բայց Տիգրան Մանսուրյանը կայսերական դպրոցի արդյունք է: Կան մի քանի անուններ էլ համաշխարհային հարթակներում, որ ավելի երիտասարդ են, բայց նրանք չեն ներկայացնում մեզ ու մեր երկիրը: Նրանք միայն անուն-ազգանուններով և անձնագրերով են Հայաստանից: Իրենք իրենց են ներկայացնում, ոչ թե Հայաստանը: Այսինքն՝ սա մնում է անձնական մակարդակում, երևույթ չի դառնում, չի ընդհանրանում երկրի նկարագրում: Մի բան, որ միշտ էլ եղել է, անգամ երբ մենք պետություն, պետականություն չենք ունեցել: Գեներալ էլ ենք ունեցել, ակադեմիկոս էլ, նախարար էլ:
-Եվ անգամ՝ ծովակալներ՝ անծով Հայաստանի պայմաններում:
-Այո՛: Երբ շարունակ ասում են, թե մշակույթը մեր ամենաներկայանալի գործոնն է, պետք է գիտակցեն, որ այդ մշակույթի վրա հարկավոր է ներդրում անել: Այսինքն՝ պետք է ունենալ բիզնես ծրագիր. որ բնագավառում ես ներդրում անում՝ ինչ ստանալու նպատակով: Մեզ մոտ ընդհանուր պատկերացումներ են գործում. հա՛մ գյուղերում պիտի զարգանա մշակույթը, հա՛մ քաղաքներում, հա՛մ մարզերում, ամենուրեք պիտի լինեն ակադեմիաներ: Ամեն մեկին մի փոքր բան տալով՝ փոքր էլ արդյունք ենք ապահովում: Ասենք թե երբեմն ինչ-որ հրավառություն լինում է, դա որակ չի դառնում, դա կարճատև հրավառություն է, նման այն կեսգիշերն անց հրավառություններին, որոնց դեմ ՆԳՆ-ն անզոր է:
-ՈՒրեմն ի՞նչ, մենք չունե՞նք աշխարհի հետ երկխոսելու եզրեր:
-Մենք, բառի բուն իմաստով, ծվարել ենք մեր լեռներում. աշխարհը` աշխարհով, մենք՝ մեզանով:
-Լեռներում ծվարել ենք, բայց չենք պահպանել մեր նախասկզբնական նկարագիրը, այդուհանդերձ:
-Այո՛, չենք պահպանել: Գոնե ասեինք՝ մենք այսպիսին ենք, ու վերջ: Բայց ոչ: Մեջտեղից պատռվում ենք, որ մեր կենցաղով, սննդակարգով, սովորույթներով պատճենենք եվրոպականը: Արագ սննդի մեծ կետեր են բացել, որ ի՞նչ: Պալերմոյում ես ոչ մի նման բան չեմ տեսել. այնտեղ կիսանկուղային փոքրիկ տարածքներում մարդիկ իրենց ազգային ճաշիկներն են վաճառում, ու դրա համար են զբոսաշրջիկները գնում այդ քաղաքը, այդպիսի այլ քաղաքներ: Եվրոպացին, արևմուտքցին գա Հայաստան, եվրոպական սենդվիչ ուտի, որ ի՞նչ, ո՞ւմ է դա պետք: Թեև հիմա ինչ-որ տենդենց նկատվում է գյուղական վայրերում. փոքր հյուրատներ են գործում, ավանդական սնունդ են առաջարկում, հյուրերն էլ են մասնակցում դրանց պատրաստմանը: Սա է արժեքավորը: Թե չէ գյուղում ամեն երեխա ուզում է ծրագրավորող դառնալ: Ինչու՞, աշխարհում այնքա՜ն ծրագրավորող կա: Մի՞թե երջանկություն է 12 ժամ նստել համակարգչի առաջ, երբ ունես հրաշալի գյուղ և լավ բնություն: Գինեգործ դարձիր, պանրագործ,ի՞նչ վատ է: Կա ընդհանուր մտայնություն՝ թող երեխան էստեղ չմնա, ու մնացողն էլ ընկալվում է որպես անհաջողակ, որը շատ-շատ կարողանա ծիրան աճեցնել: Ծիրան աճեցնելը վա՞տ բան է, հասկացեք` ծիրանը մեր նավթն է: Մենք հստակ ուղենիշներ չունենք: Մենք այսօր չունենք լավ պատշարներ, լավ փականագործներ, բոլորն ուզում են բանկիր դառնալ, տնտեսագետ ու չգիտես ինչ: Մեր ժողովրդի մասին ասում են, թե շատ աչքաբաց է, ու՞ր է այդ աչքաբացության արդյունքը: ՈՒսման վրա արված 15 տարվա ծախսն ինչի՞ համար է, երբ մենք որակյալ արհեստավոր չունենք: Եղածներն արդեն ծեր են, իսկ երիտասարդները քիչ են ու շատ պահանջված:
-Ստամբուլի մասին շատ ջերմ եք արտահայտվում: Ինչո՞վ է դա բացատրվում:
-Արևմտյան Հայաստան գնալու վերաբերյալ կարծիքները կիսվում են. մի մասը գնում ու տեսնում է իր նախնիների հողը, մի մասը հայտարարում է, թե երբեք ոտք չի դնի այնտեղ, քանի դեռ այդ հողերը մերը չեն:
-Ոմանք էլ ասում են՝ կգնանք մեր տանկերից հետո:
-Դու ինքդ քո մեջ քո տանկը պետք է ստեղծես, ինքդ քո միջի բարդույթը պիտի հաղթահարես: Պետք է համարես, որ դա քո հայրենիքն է, որ քեզ այդտեղից պոկել են: Մենք այսօր չունենք այն ընկալումը, որ Կարսը մեր ձեռքից վերցրել են հանիրավի, Վանը ուղղակի գողացել են: Չկա այդ զգացողությունը՝ հուրախություն թուրքերի ու քրդերի: Կամ ասում են՝ ես Թուրքիայում փող չեմ ծախսի: Ինչու՞. Իսպանիայում կծախսես, Թուրքիայում՝ ո՞չ: Իսպանացին եղբորդ տղա՞ն է, ինչ է: Նման կեցվածքը մեզ համար պաշտպանվելու, քողարկվելու, մեր վախը, մեր բարդույթը թաքցնելու հեշտ ձև է: Մեկ էլ ասում են՝ բանտարկված մորս չեմ կարող տեսնել: Եթե մայրը բանտում է, չպե՞տք է գնալ տեսնելու: Ես գենետիկ որևէ կապվածություն չունեմ այդ հողի հետ, իմ արմատները Արևմտյան Հայաստանից չեն, բայց շատ հստակ ունեմ այդ տարածքում լինելու ցանկությունը, նույնիսկ գիտեմ, որ Արևմտյան Հայաստանի տարածքն ուզում է հայերեն խոսք լսել: ՈՒ ինչքան բացահայտ ես խոսում հայերեն, այնտեղ ապրողն ավելի զգոն ու զգույշ է դառնում: Առաջին այցելությունս 2000 թվականին էր: Ավելի շատ զգացմունքային ընկալումների մեջ էի: Վերադարձից հետո անընդհատ աչքիս առջև այդ պատկերներն էին, հանգիստ չէին տալիս: Հետո գալիս է երկրորդ վիճակը. ուզում ես կրկին գնալ կամ վերադառնալ: Բազմիցս ընկերակցել եմ Զավեն Սարգսյանին, նա լուսանկարում էր, ես կարդում էի արձանագրությունները, որոնք մեր քաղաքական, տնտեսական, անձնական որակների դրսևորման լավագույն օրինակներն են: Եկեղեցիների պատերին գրված է, թե ով ինչպիսի նվիրատվություն է արել, թե դրա դիմաց եկեղեցին քանի պատարագ պիտի մատուցի բարերարի նախնիների համար և այլն, և այլն:
-Այսօրվա եկեղեցիների օրինակն է. ավելի շատ փող ներդրողի անունն ենք տեսնում պատերին արված արձանագրություններում, քան հոգևոր բովանդակություն:
-Այդպես է: ՈՒ զարմանում ես, թե այդքան ներդրում արած Պահլավունիներն ինչու՞ Անին թողեցին, գնացին Կիլիկիա, հետո Եգիպտոս՝ սուլթանին ծառայելու: Այնինչ, պետք էր ամեն գնով կառչել սեփական ստեղծածից: Իսկ ստեղծվածն այնքա՜ն շատ է: Գանք Ստամբուլին: Երեք սիրելի գրող ունեմ` Մարկ Տվեն, Իոսիֆ Բրոդսկի, Օրհան Փամուկ: Երեքն էլ գրել են Ստամբուլի մասին, երեքն էլ տարբեր են՝ թե՛ աշխարհընկալումով, թե՛ ժամանակաշրջանով: Բայց կա մի ընդհանրություն. երբ կարդում ես, թվում է՝ քո ծննդավայրի մասին է: Պոլիսը վստահորեն շատ հայկական է, նաև՝ շատ հունական, շատ թուրքական: Այնպես չէ, որ Պոլսում միայն հայկական հետքն է ինձ հետաքրքիր: Ավելի հետաքրքիր է, թե այդ հետքն ինչպես կարողացավ դիմակայել տարբեր կայսրությունների: Այսօր Պոլսում Հայաստանի 50 հազար քաղաքացի է ապրում ու աշխատում, եթե ոչ ավելի: Ամբողջ Գումգաբուն լցված է հայաստանցի հայերով: Պոլսահայերը վաղուց արդեն ուրիշ թաղամասերում են ապրում, իսկ Գումգաբուն հայկական է՝ իր դպրոցով, բիզնեսով, ընդհատակյա առևտրով, կռիվներով, հարաբերություններով: Պոլիսը պրպտելու լուրջ հանգույց է: Շատ կայսրություններ են այն փորձել պոկել այսպես կոչված, Թուրքիայից, բայց չի ստացվել: Ինձ այս հանելուկի պատասխանն է հետաքրքրում:
Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ